شهر کهن جیرفت و یافته های باستان شناختی - ابزار ایرانی

به گزارش ابزار ایرانی، در حال حاضر جیرفت را یکی از ارزشمندترین منطقه ها از لحاظ باستان شناسی می دانیم. اما ارزش این شهر کهن بیش از دو دهه نیست که شناخته شده است.

شهرستان جیرفت با وسعتی معادل 3152 کیلومتر مربع در جنوب استان کرمان قرار گرفته است. از شمال به شهرستان کرمان، از شمال غرب و غرب به شهرستان بافت و رابر، از جنوب به شهرستان کهنوج و از شرق و شمال شرقی به شهرستان بم محدود می شود. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری و نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1930 دارای 214 آبادی و جمعیتی برابر با 542000 هزار نفر است که 23 درصد از این جمعیت ساکن منطقه ها شهری و 45 در صد ساکن منطقه ها روستایی هستند. شهر جیرفت مرکز اداری و سیاسی این شهرستان است؛ و در فاصله 520 کیلومتری مرکز استان قرار گرفته است.

این شهرستان به دو ناحیه کوهستانی و پست جلگه ای تقسیم می شود. این منطقه استعداد فوق العاده ای برای کشاورزی دارد. قالی و گلیم مهم ترین صنایع دستی جیرفت به شمار می فرایند و بافت آن ها در میان ایلات و عشایر رواج دارد.

با آنکه آب و هوای جیرفت گرم و مرطوب است و دمای آن در تابستان به بیش از 50 درجه سانتیگراد می رسد، در منطقه ها مرتفع کوهستانى همچون جبال شاخص و ساردوئیه آب و هوا در طول سال معتدل، اما در طول زمستان سرد است. بلندترین قله های جبال شاخص و ساردوئیه با ارتفاعی حدود 4400 متر تقریباً در تمامى طول سال پوشیده از برف هستند. چنان تنوعى در آب و هوا، علت اصلى کشت انواع محصولات گرمسیری از یک سو و تولیدات کشاورزى سردسیری از سوى دیگر بوده است. به طور کلى مى توان گفت جیرفت به غیر از ماه هاى اسفند و فروردین، آب و هوایى متنوع و در بسیارى مواقع طبیعتى سرکش و خشن دارد.

ویژگیهای خاص اقلیمی و زیست محیطی در این منطقه ازجمله کوه های بلند با معادن گوناگون طبیعى مانند مس و انواع کانى هاى طبیعى همچون فیروزه، عقیق و احتمالاً سنگ لاجورد و دشت های حاصلخیز، به ویژه از اوایل هزاره سوم ق.م به بعد، باعث شکل گیری یکی از مهم ترین حوزه های فرهنگی و کانون های مهم اقتصادی- صنعتی در شرق باستان شده است؛ از سوی دیگر، این حوزه توانسته در ارتباط مستمر با فرهنگ ها و تمدن های بین النهرین، ایلام و منطقه ها شرقی فلات ایران، دستاوردهای فرهنگی و اقتصادی مهمی را به فرهنگ و تمدن جهانی باستان ارائه کند.

جیرفت با وجود ارزش هاى فراوان، تا پیش از سال 1380 از لحاظ باستان شناسى تقریباً ناشناخته بود، اما یکباره در درجه نخست اهمیت سایت هاى باستان شناسى خاورمیانه قرار گرفت. داستان از جایی آغاز شد که یکى از اهالی روستاى محطوط آباد در حدود 30 کیلومترى جنوب جیرفت، در ساحل هلیل رود، به طور اتفاقی یک ظرف تزئینى سنگى را کشف کرد. مدارک موجود، غنای هنری آثار به دست آمده و کمیت و کیفیت آنها نشان داد که حوزه فرهنگی هلیل رود در اوایل هزاره سوم ق.م بزرگترین مرکز صنعتی تجاری شرق باستان در زمینه تولید کالاهای ساخته شده از انواع سنگ صابون و مرمر و مفرغ بوده است.

گورستان محطوط آباد در فاصله حدود 30 کیلومتری جنوب شهرستان جیرفت و در حدود 800 مترى شرق تپه کنار صندل جنوبى، در ساحل غربى و بخش کوچکى از آن در ساحل شرقى هلیل رود در کنار روستای محطوط آباد قرار گرفته و از اولین نقاطى است که از طریق حفاران غیر مجاز با نقر هزاران چاله ارزش مطالعاتى اش در حد بسیار زیادى مخدوش شده است. گروه باستانشناسى جیرفت، حفارى در گورستان را پس از چند فصل آغاز کرد که نتیجه آن یافته هایى است همچون:

• صدها مهره گردنبند از سنگ لاجورد، فیروزه و طلا
• قطعاتى از ظروف و مجسمه هاى مفرغى
• قطعات شکسته از ظروف تزئینى سنگ کلوریت- صابونى حاصل بى احتیاطى حفاران غیر مجاز
• دستیابى به دوره سفالى از نوع على آباد تل ابلیس متعلق به نیمه دوم و نوع کهن تر مربوط به نیمه اول هزاره چهارم ق.م

آثار و اشیاء فلزى به دست آمده از جیرفت عموماً در قالب آلیاژ مفرغ و طلا هستند و از لحاظ زمانی بیشتر به هزاره سوم ق.م تعلق دارند. تولید آلیاژ مفرغ در این زمان به علت استحکام و سایر مزیت های کاربردى اش، تأثیر زیادی بر پیشرفت صنایع سنگ تراشى از جمله کنده کاری و منقوش کردن ظروف و اشیاء سنگی از طریق تولید انبوه میله ها و درفش های مخصوص حکاکى داشته است. همچنین در فلزکارى باستانى باعث خلق آثار شگفت انگیز مفرغى زیادی در تمدن جیرفت شده است. طلا از دیگر فلزات به دست آمده از حوزه تمدنى جیرفت است که در ساخت زینت آلات و وسایل تزئینی کاربرد زیادى داشته است. اشیاء طلایى که تا کنون به دست آمده، بیشتر شامل مهره هایی برای ساخت گردنبند هستند.

ظروف سفالى به دست آمده از تمدن جیرفت شامل انواع کوزه های کوچک و بزرگ، کاسه ها، پیاله ها، خمره ها و ظروف آبریزدار، دسته دار و لوله دار هستند، این ظروف علاوه بر فرم از نظر رنگ نیز دارای تنوع هستند، رنگ های نخودی و قرمز و خاکستری و پرتقالی را می توان بین ظروف مشاهده کرد. از نظر تزئین به غیر از ماجراى فرم و رنگ، دو نوع منقوش و ساده یا بدون نقش دارند. با آنکه نقوش روی سفال ها دارای متنوع است اما در مقابل نقوش ظروف سنگی گستره کمترى دارد. بیشتر سفال ها چرخ ساز و دارای پخت مناسبی هستند.

از میان حدود 1000 قلم شی بازیافتی، در حدود 300 قلم را ظروف سنگی تزئین شده با نقوش برجسته و گاه کنده برای ترصیع تشکیل می دهد.

آثار و اشیاء سنگی جیرفت غالباً از جنس سنگ سیاه تزئینى و سنگ مرمر، فیروزه، لاجورد و عقیق هستند. تنوع تزئینى و تکنیکى و فرمى آثار ساخته شده از سنگ سیاه نسبت به اشیاء سنگ مرمر بسیار زیاد است. تقریباً تمامی ظروف از گورها به دست آمده اند. شاید این اشیا بخشی از آیین تدفین هستند و نقش مایه های منقور بر ظروف دربردارنده مفاهیمی برای زندگی پس از مرگ هستند.

از آنجا که ظروف و نقوش اجرا شده بر روى آنها در نهایت زیبایی، توازن و تناسب، ترسیم و اجرا شده اند، می توان تصور کرد، ساخت هر یک از آنها هفته ها و حتی ماه ها از مرحله استخراج تا پرداخت نهایى به طول انجامیده باشد.

نقش مایه های تزئینی ظروف سنگی را انواع خاصی از جانوران، موجودات هیولایی و افسانه ای، انسان و نیز گونه های چندی از گیاهان و نمای باروی دور شهرها در بر می گیرد.

در ظروف یافت شده در جیرفت نیروهای خیر، شر و خنثی به وضوح قابل شناسایی هستند که نشان همه نیکی ها، جدل ها، کوشش ها، حرکت ها و پیشرفت ها به شمار می فرایند. در اینجا، دوگانگی نشانگر تقابل هایی چون روز و شب، جهان پایین و بالا، زندگی و مرگ و خیر و شر است.

در ظروف جیرفت تقریباً تمام چشم ها، اعم از چشم انسان یا جانور، سنگ نشانی شده است. در این سنگ نشانی ها چشم ها در جانوران وحشی و گوشتخوار (عقاب، مار، پلنگ و شیر) گرد و در جانوران اهلی و گیاهخوار (بز کوهی، گاو و همچنین انسان) بیضی است. سنگی که در چشم ها نشانده شده از جنس مرمر یا آهکی سفید یا فیروزه است. در نمونه هایی، سفیدی چشم پلنگ ها از سنگی به رنگ اخرا و سیاهی با فیروزه کار شده است. شاید قرار داشتن سنگ های قیمتی در برخی قسمت های بدن و یا لباس و داشتن گردنبندی با آویزی از فیروزه به شکل هندسی جنبه تزئینی یا جادویی داشت و به عنوان طلسم محافظت از انسان در رام کردن و مسلط شدن بر مارها و سرنگون کردن پلنگ ها به کار می رفت؛ زیرا این کار هنوز هم در میان مردمان منطقه جیرفت انجام می شود.

تمامی نقوش جیرفت (حیوانی، گیاهی و نباتی) منحصر به همان منطقه هستند. مضمون عقرب بر دیگر تمثال های ظروف جیرفت برتری دارد. این امر احتمالاً به علت محیط طبیعی حاره ای بیابانی منطقه است. عقرب- انسان نیز یکی از نقش مایه های ترکیبی است که در تزئین ظروف سنگی جیرفت دیده می شود.

در برخی از نقوش، تصویر انسان با شاخ دیده می شود. این نقش مایه ها با مارهایی مانند اژدها روی ظروف، نشان می دهند که نقش مایه ها در اساطیر آن دوران کاربرد داشتند و برای مردم، خدایان یاری رسان بودند.

فیروزه، عقیق و لاجورد نیز در منطقه جنوب شرقى ایران از کاربرد فراوانى برخوردار بوده اند که از آن جمله مى توان به ساخت مُهرها و مُهرِه ها، ترصیع ظروف سنگى و ساخت پیکره هاى جانورى و صفحات مشبک اشاره کرد.

در طى کاوش هاى جیرفت 4 مدرک خطی به دست آمده، خطی که روی این الواح به کار رفته به اعتقاد کارشناسان نوع خط ایلامى نوشتارى و ظاهراً خاستگاه آن بوده و مراحل اولیه این خط را نشان می دهد. کشف خط در جیرفت از جهت اثبات وجود ویژگى هاى تمدنى با ریشه هاى غنى از اهمیت بسیارى برخوردار است. در ساختارى همچون جیرفت که نظام هاى شهرى، اجتماعى، صنعتى و دینى موجود بوده اند، نوشتار و آن هم در غالب خطى نو حاکى از شکوفایى اندیشه اى مردمان این دیار است.

یافته های باستانی در جیرفت، نشان از تمدنى غنى و تأثیرگذار در این منطقه دارد که برای گشودن رازهای پنهان آن به تحقیقات بیشتری نیاز است.